“Café de Verlichting”

Ik kom graag in het café. Niet alleen voor een ontspannen biertje, ook als plek van gesprek en ontmoeting. Vroeger was het café echt een podium voor debat en dialoog. Links en rechts, voor en tegen, van voetbal tot politiek; ongelimiteerde uitwisseling over alles. Een gemoedelijke arena van overtuigingen, meningen en gedachten, met glim- of zelfs gulle lach. En soms, slechts heel soms, een verhitte vuist op tafel.

Hoe anders is dat nu. Mensen zitten in cafés met hún clan, fysiek of online. We leven, social media gedreven, in self-fullfilling bubbels. De ander is al snel afwijkend en dus een bedreiging. Wat ooit uitwisseling was, beperkt zich nu tot bevestiging van het eigen gelijk. Polarisatie als nieuwe norm. En wie zich uitspreekt voor verbinding, klinkt al snel naïef.

Toch klinkt de roep om meer ‘wij’ steeds luider. Maar de weg terug is niet eenvoudig. Dat bleek ook op de ‘Nacht van de Verlichting’, een prachtig event, recent in de Waalse Kerk te Amsterdam *2). Diverse sprekers, elk met een eigen achtergrond en stijl, gaven verschillende woorden aan hetzelfde verlangen: van ‘ik’ naar ‘wij’. Met al hun verschillen vormden zij juist een eenheid.

Mijn synthese van die avond? Voorbij de polarisatie door ons bewust worden van hoe we vervreemd zijn van elkaar én van onszelf. De rede heeft de boventoon, met eigenbelang als dominante factor, redelijkheid is ver te zoeken. Toch is de mens een sociaal wezen. Zoals econoom én filosoof Adam Smith *1) al zei: ‘goed zijn voor jezelf is onlosmakelijk verbonden met goed zijn voor een ander’. Niemand wil blijvend een klootzak zijn.

Toch zijn we elkaar kwijt. ‘What are we fighting for?’, vroeg een van de sprekers zich af. Een uitspraak toegeschreven aan Churchill in oorlogstijd, bedoeld om de manschappen met een missie te motiveren. Wat verdedigen we? En wie zijn ‘we’? Vechten we voor onze democratie, onze waarden, ons zijn, of vooral voor onszelf? ‘We’ is nog vaak ‘ik’, of juist de ander, laat die het maar opknappen. Terwijl we onszelf terugtrekken achter de gordijnen van ons relatieve welzijn.

Uit angst voor oude pijnen als verlies en afwijzing, bouwen we muren, letterlijk en figuurlijk. We trekken ons terug, kiezen voor gemak. Ons oordeel creëert afstand. Verbinding ontstaat pas weer bij bewustzijn van die reflex. Waarom doe ik dat? Vanaf dat moment is er een keuze, kunnen we écht in gesprek. Participatie is geen middel meer, inmiddels een doel. Van polarisatie naar participatie, zo ontstaat ook weer het politieke midden. Samen strijden voor het geheel. Dat is verlichting. Niet de intellectuele verlichting van de rede uit de 18e eeuw, maar relationele verlichting van de redelijkheid anno nu!

En misschien begint dat wel weer gewoon in het café. In de klassieke zin ervan. Waar verschillen ontmoeten, met een biertje in de hand. Verbinding in dialoog. Wie opent “Café de Verlichting”?